Phân tích sâu sắc những tác phẩm văn học lớp 11: Từ hiện thực tàn khốc đến vẻ đẹp nhân văn

Là một giáo sư Biết Tuốt am hiểu văn chương và là một nhà chiêm tinh học nhạy bén với ngôn từ, tôi xin được phân tích một số tác phẩm văn học Việt Nam tiêu biểu trong chương trình lớp 11, đó là: “Hai đứa trẻ” của Thạch Lam, “Chữ người tử tù” của Nguyễn Tuân và “Hạnh phúc của một tang gia” (trích “Số đỏ”) của Vũ Trọng Phụng.

I. Hai đứa trẻ – Thạch Lam: Vẻ đẹp thơ mộng và nỗi buồn man mác nơi phố huyện nghèo

1. Tác giả Thạch Lam và tác phẩm “Hai đứa trẻ”

• Thạch Lam (1910-1942): Tên thật là Nguyễn Tường Vinh, là cây bút truyện ngắn nổi tiếng của dòng văn học lãng mạn Việt Nam giai đoạn 1930-1945. Ông có biệt tài khơi gợi những cảm xúc tinh tế, man mác buồn trước những kiếp người nhỏ bé, những tâm hồn cô đơn trong xã hội lúc bấy giờ.
• Tác phẩm “Hai đứa trẻ”: Rút trong tập truyện “Nắng trong vườn” (1938), “Hai đứa trẻ” là bức tranh hiện thực về cuộc sống nghèo khổ, tăm tối của người dân phố huyện, đồng thời thể hiện niềm thương cảm sâu sắc của tác giả với những tâm hồn trẻ thơ khao khát được đổi đời.

2. Phố huyện nghèo và những kiếp người lay lắt

Bằng ngòi bút tinh tế và đầy chất thơ, Thạch Lam đã khắc họa thành công bức tranh phố huyện với những mảng màu tối sáng đan xen:

• Bóng tối bao trùm: Hình ảnh “phố huyện nghèo”, “con đường qua chợ về nhà”, “cái ngõ vào làng lại sẫm đen hơn”, “vài ngọn đèn leo lét”… được tác giả sử dụng xuyên suốt tác phẩm, tạo nên một không gian ảm đạm, u buồn.
• Những kiếp người lay lắt: Chị Tí tảo tần mò cua bắt tép, bà cụ Thi hơi dở hơi, vợ chồng bác xẩm nghèo khổ, bác phở Siêu lam lũ… Tất cả đều là những mảnh đời bất hạnh, quẩn quanh trong vòng xoáy của đói nghèo.
• Chất thơ len lỏi trong hiện thực: Giữa cuộc sống tối tăm ấy, vẫn le lói những tia sáng ấm áp từ những tâm hồn lương thiện, như ngọn đèn của chị Tí, ánh lửa của bác Siêu, hay niềm vui nhỏ bé của chị em Liên khi được ngắm nhìn chuyến tàu đêm.

3. Chị em Liên – Tâm hồn trong trẻo khao khát ánh sáng

Chị em Liên – hai đứa trẻ mồ côi cha, sống lay lắt bằng nghề bán hàng tạp hóa – là hiện thân cho những tâm hồn nhạy cảm, khao khát vươn lên trong cuộc sống.

• Liên – Người chị đảm đang, giàu tình cảm: Dù còn nhỏ tuổi nhưng Liên đã sớm ý thức được hoàn cảnh khó khăn của gia đình. Cô bé đảm đang, chững chạc, luôn lo lắng cho em.
• An – Cô em thơ ngây, hồn nhiên: Khác với chị, An vẫn giữ được nét hồn nhiên, trong sáng của con trẻ. Hình ảnh An ngây thơ hỏi chị “Tàu hôm nay không về chị nhỉ?” khiến người đọc không khỏi xót xa.
• Chuyến tàu đêm – Niềm khao khát đổi đời: Hình ảnh chuyến tàu đêm rực rỡ ánh sáng, mang theo những âm thanh náo nhiệt của Hà Nội xa xôi, đã trở thành biểu tượng cho khát vọng về một cuộc sống tốt đẹp hơn của chị em Liên.

4. Tổng kết

“Hai đứa trẻ” là tác phẩm tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Thạch Lam: nhẹ nhàng, tinh tế, giàu chất thơ nhưng cũng đầy ám ảnh. Tác phẩm không chỉ là bức tranh hiện thực về cuộc sống nghèo khổ của người dân phố huyện trước Cách mạng tháng Tám, mà còn là bài ca về những tâm hồn trong sáng, khao khát hướng về ánh sáng.

II. Chữ người tử tù – Nguyễn Tuân: Vẻ đẹp thiên lương trong cõi ngục tù

1. Tác giả Nguyễn Tuân và tác phẩm “Chữ người tử tù”

• Nguyễn Tuân (1910-1987): Là một trong những cây bút xuất sắc của nền văn học hiện đại Việt Nam, được biết đến với phong cách nghệ thuật độc đáo, tài hoa, uyên bác. Ông luôn tìm kiếm và ngợi ca cái đẹp, cái tài hoa, nhất là những vẻ đẹp ẩn chứa trong tâm hồn con người.
• Tác phẩm “Chữ người tử tù”: In lần đầu năm 1938 với tên “Dòng chữ cuối cùng”, sau đổi là “Chữ người tử tù” (trong tập “Vang bóng một thời”), tác phẩm là sự đối lập giữa cái đẹp và cái xấu, giữa cái thiện và cái ác, giữa sự tài hoa và sự tàn bạo. Qua đó, Nguyễn Tuân khẳng định sức sống mãnh liệt của cái đẹp và niềm tin vào những giá trị nhân văn cao cả.

2. Cuộc gặp gỡ éo le – Sự hội ngộ của những tâm hồn tri âm

“Chữ người tử tù” xoay quanh cuộc gặp gỡ đặc biệt giữa viên quản ngục và người tử tù Huấn Cao – hai nhân vật tưởng chừng đối lập nhưng lại có chung một tâm hồn yêu cái đẹp.

• Viên quản ngục – Kẻ mê chữ, trọng người tài: Giữa chốn ngục tù u ám, viên quản ngục hiện lên là một con người “say mê cái đẹp”, “biệt nhỡn liên tài”. Ông sẵn sàng bất chấp nguy hiểm để có được chữ của Huấn Cao – người mà ông ngưỡng mộ.
• Huấn Cao – Tài hoa, khí phách, thiên lương cao cả: Dù là kẻ tử tù sắp bước lên pháp trường, nhưng Huấn Cao vẫn giữ được phong thái ung dung, tự tại. Ông không chỉ là người có tài viết chữ đẹp mà còn là người có khí phách hiên ngang, trọng nghĩa khinh tài, xem thường danh lợi.
• Cảnh cho chữ trong nhà tù – Sự chiến thắng của cái đẹp: Cảnh Huấn Cao cho chữ viên quản ngục trong nhà tù là một trong những cảnh tượng ấn tượng nhất của văn học Việt Nam. Trong không gian chật hẹp, tăm tối ấy, cái đẹp đã tỏa sáng, chiến thắng mọi sự tàn bạo, xấu xa.

3. Giá trị nhân văn sâu sắc

“Chữ người tử tù” là lời khẳng định mạnh mẽ về sức sống bất diệt của cái đẹp, cái thiện, về những giá trị nhân văn cao cả.

• Cái đẹp có sức cảm hóa mạnh mẽ: Sự tài hoa và nhân cách của Huấn Cao đã cảm hóa được viên quản ngục, khiến ông ta từ bỏ lòng tham, sự tàn ác để hướng đến cái đẹp, cái thiện.
• Niềm tin vào con người: Giữa xã hội đầy rẫy bất công, Nguyễn Tuân vẫn giữ vững niềm tin vào con người, vào những giá trị nhân văn cao đẹp.

4. Tổng kết

“Chữ người tử tù” là tác phẩm tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật độc đáo của Nguyễn Tuân. Ngôn ngữ tác phẩm vừa cổ kính, vừa hiện đại, vừa trau chuốt, lại vừa phóng khoáng. Tác phẩm là sự kết hợp hài hòa giữa chất tạo hình, chất hội họa và chất trữ tình, tạo nên những hình ảnh, những cảnh tượng đầy ấn tượng.

III. Hạnh phúc của một tang gia – Vũ Trọng Phụng: Tiếng cười trào phúng đả kích xã hội thượng lưu mục ruỗng

1. Tác giả Vũ Trọng Phụng và tác phẩm “Số đỏ”

• Vũ Trọng Phụng (1912-1939): Là cây bút hiện thực trào phúng xuất sắc nhất của văn học Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám. Với ngòi bút sắc bén, ông đã vạch trần bộ mặt giả dối, đồi bại của tầng lớp tư sản, tiểu tư sản thành thị thời bấy giờ.
• Tác phẩm “Số đỏ” và đoạn trích “Hạnh phúc của một tang gia”: “Số đỏ” (1936) là tiểu thuyết tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Vũ Trọng Phụng. Đoạn trích “Hạnh phúc của một tang gia” (chương 15) là bức tranh trào phúng đặc sắc về đám tang cụ cố tổ – nơi phơi bày sự lố lăng, giả dối, đạo đức suy đồi của gia đình họ Văn Minh – đại diện cho xã hội thượng lưu Việt Nam đương thời.

2. Hạnh phúc giả tạo được xây dựng trên cái chết của người khác

“Hạnh phúc của một tang gia” là một nghịch lý, một tấn hài kịch chua chát về sự tha hóa đạo đức của con người.

• Cái chết của cụ cố tổ – Niềm vui của con cháu: Sự ra đi của người ông đáng kính lại trở thành niềm vui sướng tột độ của con cháu trong nhà. Mỗi người một tâm trạng, nhưng tựu chung lại, họ đều toan tính, mưu mô, chỉ chờ đến ngày chia gia sản.
• Đám tang – Sân khấu lố lăng: Không gian tang lễ trang nghiêm bỗng chốc biến thành sân khấu lố lăng, kệch cỡm, nơi mọi người thi nhau “diễn trò” để phô trương, khoe mẽ.

3. Nghệ thuật trào phúng bậc thầy

Để phơi bày bộ mặt thật của xã hội thượng lưu, Vũ Trọng Phụng đã sử dụng thành công nghệ thuật trào phúng bậc thầy.

• Nghệ thuật tạo tình huống: Tình huống trớ trêu, nghịch lý, được đẩy lên cao trào, tạo nên tiếng cười chua chát.
• Nghệ thuật xây dựng nhân vật: Hệ thống nhân vật được khắc họa bằng những nét điển hình, tiêu biểu cho nhiều loại người trong xã hội thượng lưu thời bấy giờ: Cố Hồng háo danh, Văn Minh giả dối, Tuyết lẳng lơ, Tú Tân ngây ngô…
• Ngôn ngữ: Ngôn ngữ tác phẩm đa dạng, linh hoạt, sử dụng nhiều từ ngữ Hán Việt, từ ngữ khẩu ngữ, tạo nên giọng điệu mỉa mai, châm biếm.

4. Tổng kết

Với ngòi bút trào phúng sắc bén, Vũ Trọng Phụng đã lột trần bộ mặt giả dối, đồi bại của xã hội thượng lưu Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám. “Hạnh phúc của một tang gia” là lời cảnh tỉnh đau xót về sự tha hóa đạo đức, sự băng hoại về nhân cách của một bộ phận người Việt trong xã hội đương thời.

Kết Luận

Ba tác phẩm, ba tác giả, ba phong cách nghệ thuật khác nhau, nhưng đều là những tác phẩm văn học xuất sắc, mang đến cho người đọc những rung cảm sâu sắc về con người và cuộc đời.

Nguồn: https://truongxaydunghcm.edu.vn/